του Σπύρου Ι. Ασδραχά
Για το ΕΑΜ είναι εύκολο στον καθένα να μιλήσει, με έξαρση μάλιστα, αν ανήκει στη γενεαλογία του. Όσοι ήταν ώριμοι στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 έχουν πάρει το μονοπάτι του θανάτου. Λίγοι από τους νέους της δεκαετίας του 1940 επιζούν. Όσοι ανήκουν στη μικρότερη ηλικιακή κλάση που το αγκάλιασε, τα Αετόπουλα, σήμερα κοντεύουν να γίνουν ογδοηντάρηδες· άλλοι απ’ αυτούς, όσοι βίωσαν φυσιολογικά, έφυγαν και απομείναντες πήγαν στο ξόδι τους. Το ΕΑΜ όμως δεν είναι μια διαγεναϊκή μνήμη που κρατά όσο και η προφορική διαιώνισή της: το ΕΑΜ είναι ιστορία, και η ιστορία δεν έχει τέλος, γιατί δεν είναι μόνο η περιγραφή συμβάντων, αλλά μια ανασηματοδοτούμενη επιθυμία, βούληση και ερμηνευτική προκείμενη του παρόντος. Έχει γίνει μια ζώσα ιστορία.
ΕΑΜ, δηλαδή Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Ας αναστοχαστούμε αυτές τις τεταμένες λέξεις. Εθνικό: ο κύριος συντελεστής του, το ΚΚΕ, ήταν κόμμα διεθνιστικό που υπερέβαινε το έθνος μέσω μιας τάξης που από υποτελής γινόταν ηγεμονική, της εργατικής τάξης· μιας τάξης επαναστατικής.
Η συγκυρία του πολέμου ανάδειξε τον πατριωτισμό, κι αυτός δεν μπορούσε να είναι παρά εθνικός, αφού ο πόλεμος έφερνε αντιμέτωπα κράτη, συνεκτικός δεσμός των οποίων ήταν η εθνική ιδεολογία. Η μητέρα του διεθνισμού ήταν μια αυτοκρατορία πολυσύνθετη, που θέλησε να μεταλλαχθεί σε υπερεθνική ταξική ενότητα. Η πραγματολογία όμως της ιστορίας δεν είναι ταυτόσημη με τη λογική της: το διαλεκτικό σχήμα θέση-αντίθεση-σύνθεση προσέκρουε στη μεσοχρονική –όπως πιστευόταν– διάρκεια, και στη διαλεκτική αντιπαρατασσόταν η λεγόμενη «τυπική λογική»: ή – ή. Η λήψη αποφάσεων υποτασσόταν, στη συγκεκριμένη συγκυρία, σ’ αυτή τη λογική. Ο πόλεμος δεν μπορούσε παρά να είναι πατριωτικός, δηλαδή εθνικός. Πόλεμος, για τους ηττημένους, απελευθερωτικός.
Απελευθέρωση από ποιους; Όχι από τους ταξικούς κυρίαρχους, αλλά από τους εχθρούς της πατρίδας, συνεπώς του έθνους, του αστικού έθνους στην περίπτωση των χωρών που δεν ανήκαν στους κρατικούς σχηματισμούς που απέρρεαν από την επανάσταση του 1917. Με ποιον μοχλό; Το Μέτωπο. Είχε ήδη δοκιμαστεί ο μοχλός αυτός στο κοινωνικό πεδίο. Το Μέτωπο συνεπαγόταν τη σύγκλιση ετεροτήτων χάρη σε έναν γενικώς αποδεκτό ενοποιητικό παράγοντα, την απελευθέρωση από την ξένη κατοχή. Αυτό θέλησε να πραγματοποιήσει το ΕΑΜ, και εν πολλοίς το πραγματοποίησε.
Το Φλεβάρη του 1942 το ΕΑΜ ιδρύει το όργανο της απελευθέρωση· τον ΕΛΑΣ: Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός. Γιατί «λαϊκός»; Μόνο για να υποσημάνει τη γενικότητα της συμμετοχής ή για να διαφοροποιηθεί από τη θεσμοθετημένη έννοια του στρατού; Ο Άγγελος Ελεφάντης είχε επισημάνει το γεγονός ότι ο πόλεμος ανάδειξε μια νέα δύναμη: τους λαούς. Η ίδια επισήμανση είχε από παλιά γίνει για άλλες φάσεις της ιστορίας: στα καθ’ ημάς, τα πρωτεία είχε ένας «ιστοριονόμος», δηλαδή φιλόσοφος της ιστορίας, ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος, εξειδικεύοντας την έννοια του «πνεύματος του λαού». Αλλά εδώ δεν είναι ο τόπος για τέτοιες αναδρομές. Ο λαϊκός όμως απελευθερωτικός στρατός σηματοδοτεί μια ρήξη. Αναγόμαστε έτσι στην κοινωνική σημασία της ΕΑΜικής Αντίστασης — λέξη μεταγενέστερη.
Το ΕΑΜ δημιουργείται από μια ευρύτερη Αριστερά, με επίκεντρο την κομμουνιστική: τα συνθήματά του και ο προγραμματισμός του είναι κατά βάση «αστικοδημοκρατικής» επίνοιας, η στρατιωτική του όμως αιχμή αρθρωνόταν σε μια συνέχεια και σε μια ασυνέχεια, αλλιώς σε μια ρήξη. Η συνέχεια: η στρατιωτική οργάνωση αναπαρήγαγε εκείνη του ελληνικού στρατού. Η ασυνέχεια εκφραζόταν με το δίδυμο: στρατιωτική ιεραρχία και ιεραρχία πολιτική. Την τελευταία την εκφράζανε οι «καπετάνιοι», δηλαδή οι πολιτικοί — επίτροποι ή «κομισάριοι». Το πρότυπο ήταν σοβιετικό.
Κοντολογής, το ΕΑΜ ήταν ένα εθνικό και κοινωνικό κίνημα: αγκάλιασε όλες τις ηλικίες και ορθολογίστηκε βάσει ενός πατριωτικού προτύπου: Εθνική Αλληλεγγύη, Επιμελητεία (ΕΤΑ), Διαφώτιση (ΕΔΑ), Πολιτοφυλακή (ΕΠ ή ΟΠΛΑ), με κατάληξη το Πανδημοκρατικό Μέτωπο. Ήταν και καινοτόμο: έδωσε δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες, χωρίς να πριμοδοτεί τον φεμινισμό. Ήταν πλειοψηφικό, αλλά όχι κυρίαρχο γεωγραφικά και διαταξικά. Δεν θα αναφερθώ στην πλειοψηφικότητά του και στην αποτελεσματικότητα των πολεμικών επιχειρήσεων του ΕΛΑΣ. Ο Μπακιρτζής με τον Κλαούζεβιτς υπό μάλης έκαμε μιαν εκτίμηση, η οποία αμφισβητήθηκε. Δεν θα αναφερθώ, επίσης, στην πολυμορφία της Αντίστασης, στις εμφύλιες συγκρούσεις. Θα θυμίσω μόνο ότι οι διαφορετικοί φορείς της Αντίστασης δεν μπόρεσαν να αναχθούν σε ενιαίο οργανωτικό σχήμα, σε ένα μεγάλο και ενιαίο απελευθερωτικό μέτωπο. Ας θυμηθούμε μόνο ότι η ήττα δημιούργησε δυο μέτωπα: εκείνο το ετερόκλητο του εσωτερικού, κι εκείνο του παλαιού καθεστώτος, που κατέφυγε στο εξωτερικό και πολέμησε στην Αφρική και διασπάστηκε. Το ΕΑΜ, με την ανάδειξη ενός καταφρονεμένου λαού, φόβισε. Η ιστορία είναι γνωστή και περιττεύει η επανάληψή της: ο Εμφύλιος Πόλεμος.
Μπορεί να υπάρξει σήμερα ένα ΕΑΜ;
Ναι, αν η καινούργια υποδούλωση της χώρας στην ηγεμονία του χρηματιστικού κεφαλαίου επέφερε εθνικές αντιδράσεις και οδηγούσε στη θεωρία των καταστροφών. Ναι, αν η παγκοσμιοποίηση υποβάλλει διεθνικές υπερβάσεις της χρηματιστικής φάσης του καπιταλισμού. Τότε θα ανασηματοδούνταν τα υπόρρητα και άφατα της αριστερής εκδοχής της απελευθέρωσης. Αλλά τούτο θα σήμαινε ότι αφήνουμε στην άκρη την παλιά θεωρία για τον ασθενή κρίκο, δηλαδή την τακτική διαχείριση της επαναστατικής στρατηγικής (υπενθυμίζω την υπόθεση του Μαρξ ότι η προλεταριακή επανάσταση θα γίνει στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, μολονότι είχε δεχθεί το ενδεχόμενο να αναγραφεί στο Σινικό Τείχος η φράση «Ελευθερία-Ισότης-Αδελφότης»).
Ο Σπύρος Ι. Ασδραχάς είναι ιστορικός
Οι αφίσες προέρχονται από το βιβλίο του Σπύρου Καραχρήστου «Ελληνικές αφίσες», β΄ έκδ., Κέδρος 2003
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου