Ο καπιταλισμός βρίσκεται σε κρίση σε όλο τον κόσμο - αλλά ποια είναι η εναλλακτική λύση; Ίσως η απάντηση να βρίσκεται στους στοχασμούς ενός γερμανού φιλοσόφου του 19ου αιώνα; Ναι, ο Καρλ Μαρξ είναι ξανά επίκαιρος - και ένας Θεός ξέρει ποιο θα είναι το τέλος του δρόμου αυτή τη φορά…
Η ταξική σύγκρουση κάποτε φαινόταν τόσο απλοϊκή. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς έγραψαν το δεύτερο best-seller βιβλίο όλων των εποχών, Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, το εξής: «ως εκ τούτου αυτό που παράγει κυρίως η αστική τάξη, είναι οι νεκροθάφτες της. Η πτώση της και η νίκη του προλεταριάτου είναι αναπόφευκτες». (Το νούμερο ένα best-seller βιβλίο όλων των εποχών, παρεμπιπτόντως, είναι η Αγία Γραφή).
Σήμερα, 164 χρόνια μετά τη ρήση των Μαρξ και Ένγκελς για τους νεκροθάφτες της αστικής τάξης, στη πραγματικότητα ισχύει σχεδόν ακριβώς το αντίθετο. Το προλεταριάτο, αντί να «θάβει» τον καπιταλισμό, το κρατάει στη ζωή. Καταπονημένοι, κακοπληρωμένοι εργαζόμενοι, δήθεν απελευθερωμένοι από τη μεγαλύτερη σοσιαλιστική επανάσταση στην ιστορία (εκείνη της Κίνας), οδηγούνται στο χείλος της αυτοκτονίας για να μπορούν οι άνθρωποι της Δύσης να παίζουν με τα iPad τους.
Κινέζικά χρήματα δίνουν ανάσες ζωής σε μία Αμερική που βρίσκεται σε καθεστώς ιδιότυπης χρεοκοπίας.
Οι μαρξιστές θεωρητικοί έχουν να αντιμετωπίσουν ένα τερτίπι της Ιστορίας: «Η κυριαρχία του καπιταλισμού σε παγκόσμιο επίπεδο εξαρτάται σήμερα από την ύπαρξη ενός κινεζικού κομμουνιστικού κόμματος που παρέχει σε αποκεντρωμένες καπιταλιστικές επιχειρήσεις, φθηνό εργατικό δυναμικό σε χαμηλότερες τιμές και στερεί από τους εργαζόμενους το δικαίωμα της αυτο-οργάνωσης», λέει ο Ζακ Ρανσιέρ, ο γάλλος μαρξιστής φιλόσοφος και καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Paris VIII. «Ευτυχώς, μπορούμε ακόμη να ελπίζουμε σ’ ένα κόσμο λιγότερο παράλογο και πιο δίκαιο από τον σημερινό».
Αυτή η ελπίδα πιθανώς να εξηγεί μία απίθανη αλήθεια στην οικονομικά καταστροφική εποχή μας - την αναβίωση του ενδιαφέροντος για τον Μαρξ και τη μαρξιστική σκέψη. Οι πωλήσεις του «Κεφαλαίου» στη Βρετανία -του αριστουργηματικού έργου πολιτικής οικονομίας του Μαρξ- έχουν εκτοξευθεί καθώς και εκείνες του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» και της «Κριτικής για την Πολιτική Οικονομία». Οι πωλήσεις των παραπάνω βιβλίων αυξάνονταν την ίδια στιγμή που οι Βρετανοί εργαζόμενοι καλούνταν να διασώσουν τις τράπεζες προκειμένου να διατηρηθεί το καταρρέον σύστημα και οι πλούσιοι να μπορούν να απολαύσουν χαλαροί τις πολυτελείς ανέσεις τους ενώ εμείς οι υπόλοιποι αγωνιζόμαστε να ξεπληρώσουμε τα χρέη μας και να αντιμετωπίσουμε την εργασιακή ανασφάλεια. Υπάρχει ακόμη και ένας Κινέζος σκηνοθέτης θεάτρου, o He Nian, ο οποίος κεφαλαιοποίησε την αναγέννηση του «Κεφαλαίου» δημιουργώντας ένα μιούζικαλ.
Το πιο ενδιαφέρον δείγμα της επαναφοράς του γενειοφόρου επαναστάτη θεωρητικού στην επικαιρότητα αποκρυσταλλώνεται στην εμφάνιση του Κ. Μαρξ σε μία νέα έκδοση της MasterCard για τους πελάτες της γερμανικής τράπεζας Sparkasse στο Chemnitz. Στην κομμουνιστική Ανατολική Γερμανία από το 1953 μέχρι 1990, το Chemnitz ήταν γνωστό ως Karl Marx Stadt. Προφανώς, δύο δεκαετίες μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η πρώην Ανατολική Γερμανία δεν έχει απεμπολήσει το μαρξιστική παρελθόν της. Το 2008,το Reuters σε μια έρευνα που διεξήγε στην ανατολική Γερμανία συμπέρανε ότι το 52% των ανατολικογερμανών πίστευαν ότι η οικονομία της ελεύθερης αγοράς ήταν «ακατάλληλη» Το 43% δήλωσε ότι ήθελε πίσω το σοσιαλισμό. Ο Καρλ Μαρξ μπορεί να είναι νεκρός, θαμμένος στο νεκροταφείο Highgate, αλλά είναι ζωντανός μεταξύ των πεινασμένων και καταχρεωμένων στις τράπεζες γερμανών. Θα εκτιμούσε ο Μαρξ την ειρωνεία της τύχης, να παρουσιάζεται δηλαδή η εικόνα του σε μια πιστωτική κάρτα που βυθίζει στο χρέος τους Γερμανούς; Μάλλον όχι.
"Marxism 2012"
Αυτή την εβδομάδα στο Λονδίνο, αρκετές χιλιάδες θα παρακολουθήσουν το «Marxism 2012», ένα πενθήμερο φεστιβάλ που οργανώνεται από το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (Socialist Worker’s party). Είναι μια ετήσια εκδήλωση, αλλά αυτό που αξίζει να σημειωθεί, σύμφωνα με τον διοργανωτή Joseph Choonara, είναι πως, τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί σημαντικά η συμμετοχή των νέων. «Η αναβίωση του ενδιαφέροντος για τον μαρξισμό, ιδίως στους νέους, είναι γεγονός διότι παρέχει τα κατάλληλα εργαλεία για την ανάλυση του καπιταλισμού, και ειδικά των καπιταλιστικών κρίσεων όπως αυτή που ζούμε τώρα», λέει ο Choonara.
Έχει υπάρξει ένας κορεσμός βιβλίων που διαλαλούν τη σχετικότητα του μαρξισμού με τη κρίση. Ο καθηγητής αγγλικής λογοτεχνίας Terry Eagleton δημοσίευσε πέρυσι ένα βιβλίο με τίτλο «Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο». Ο γάλλος μαοϊκός φιλόσοφος, Αλέν Μπαντιού, δημοσίευσε ένα μικρό κόκκινο βιβλίο που ονομάζεται «Η κομμουνιστική υπόθεση», με ένα κόκκινο αστέρι στο εξώφυλλο, στο οποίο κάλεσε τους ενδιαφερόμενους να προωθήσουν και να εγκαθιδρύσουν τη τρίτη εποχή της κομμουνιστικής ιδέας (οι προηγούμενες δύο αναφέρονται στη περίοδο από την ίδρυση της Γαλλικής Δημοκρατίας το 1792 μέχρι τη σφαγή των παρισινών κομουνάριων του Παρισιού το 1871, και από το 1917 έως την κατάρρευση της Πολιτιστικής Επανάστασης του Μάο το 1976). Μήπως όλα αυτά είναι μια αυταπάτη;
Δεν είναι οι σεβάσμια ιδέες του Μαρξ το ίδιο χρήσιμες για μας, όπως η προωθητική εφευρετικότητα της Apple; Ή μήπως το όνειρο της σοσιαλιστικής επανάστασης και της κομμουνιστικής κοινωνίας είναι ανεδαφικό το 2012; Θα αναφέρω σε αυτό το σημείο τον Ρανσιέρ που αρνείται να είναι απαισιόδοξος: «Η αστική τάξη έχει μάθει να χρησιμοποιεί τους εκμεταλλευόμενους προκειμένου να πληρώνουν εκείνοι τη κρίση. Τους χρησιμοποιεί για να προστατευτεί. Όμως αυτό δεν ακυρώνει την ιδέα της ιστορικής αναγκαιότητας και σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η σημερινή κατάσταση θα κρατήσει αιώνια. Οι νεκροθάφτες είναι ακόμη εδώ με τη μορφή των εργαζομένων σε επισφαλείς συνθήκες εργασίας και των υπερ-εκμεταλλευόμενων εργαζομένων των εργοστασίων στην Άπω Ανατολή. Και τα λαϊκά κινήματα σήμερα - στην Ελλάδα ή αλλού - δείχνουν ότι υπάρχει ένα αίτημα που υπαγορεύει ότι δεν θα σε αφήσουμε τις κυβερνήσεις και τους τραπεζίτες μας να ρίχνουν τη κρίση στις πλάτες του λαού».
"Οι νέοι ανακαλύπτουν τον μαρξισμό χωρίς προκαταλήψεις"
Αυτή είναι η άποψη του εβδομηντάχρονου μαρξιστή καθηγητή. Τι γίνεται, όμως, με τους νεώτερους ανθρώπους, που ανακαλύπτουν τώρα το μαρξισμό; Ρώτησα την Jaswinder Blackwell -μία 22χρονη φοιτήτρια Αγγλικών και θεάτρου στο Goldsmiths College του Λονδίνου που μόλις πήρε το πτυχίο της- για ποιο λόγο πιστεύει ότι ο μαρξισμός είναι ακόμη επίκαιρος. «Το θέμα είναι ότι οι νέοι δεν ζούσαν όταν ήταν Θάτσερ στην εξουσία ή όταν ο μαρξισμός ήταν συνδεδεμένος με τη Σοβιετική Ένωση», μας λέει. «Έχουμε την τάση να βλέπουμε το μαρξισμό περισσότερο ως ένα τρόπο να κατανοήσουμε το τί περνάμε τώρα. Σκεφτείτε τί συμβαίνει στην Αίγυπτο. Όταν ο Μουμπάρακ έπεσε, η ατμόσφαιρα ήταν τόσο ενθαρρυντική. Διαλύθηκαν πολλά εμπεδωμένα στερεότυπα του κόσμου. Η Δημοκρατία δεν ήταν κάτι για το οποίο παλεύει ο κόσμος στο μουσουλμανικό κόσμο. Οι εξελίξει δικαιώνουν την επανάσταση ως μια διαδικασία και όχι ως ένα γεγονός. Έτσι υπήρξε μια επανάσταση στην Αίγυπτο, και μια αντεπανάσταση και μια αντι-αντί- επανάσταση. Αυτό που διδαχτήκαμε είναι τη σημασία του να υπάρχει οργάνωση όταν προβάλλεις αντίσταση».
Αυτό σίγουρα είναι το κλειδί για την κατανόηση της αναγέννησης του μαρξισμού στη Δύση: για τους νεότερους ανθρώπους, ο μαρξισμός δεν σημαίνει σταλινικά γκουλάγκ. Για τους νεότερους ανθρώπους, η θριαμβολογία του Φράνσις Φουκουγιάμα στο βιβλίο του «Το τέλος της ιστορίας» - στο οποίο ο καπιταλισμός φαινόταν ότι θα επικρατούσε εις αεί- , διεγείρει τη φαντασία των νέων πολύ λιγότερο απ’ ό,τι διέγειρε τη προηγούμενη γενιά.
Η Blackwell θα μιλήσει την Πέμπτη για τον Τσε Γκεβάρα και την κουβανική επανάσταση στο Φεστιβάλ «Marxism 2012». «Είναι η πρώτη φορά που θα μιλήσω για το μαρξισμό», λέει νευρικά. Αλλά ποιο το νόημα να μιλάμε για τον Γκεβάρα και τον Κάστρο αυτές τις μέρες; Είμαστε σίγουροι ότι η βίαιη σοσιαλιστική επανάσταση δεν έχει σχέση με τους αγώνες των εργαζομένων σήμερα; «Καθόλου!» απαντά. «Αυτό που συμβαίνει στη Μεγάλη Βρετανία είναι αρκετά ενδιαφέρον. Έχουμε μια πολύ αδύναμη κυβέρνηση που βυθίζεται σε εσωτερικές διαμάχες. Πιστεύω πραγματικά ότι αν καταφέρουμε να οργανωθούμε θα τους αναγκάσουμε να αποσυρθούν». Θα μπορούσε η Βρετανία να έχει τη δική της πλατεία Ταχρίρ ή ένα κίνημα ισοδύναμο με το Κίνημα 26ης Ιουλίου του Κάστρο; Ας αφήσουμε μία νεαρή γυναίκα να έχει όνειρα. Μετά από τις περσινές ταραχές και την αποξένωση των βρετανών πολιτών από τη κυβέρνηση τους που αποτελείται από μία χούφτα πλουσίων με χαρτοφυλάκια, μόνο ένας τρελός θα μπορούσε να αποκλείσει ολοκληρωτικά ένα τέτοιο ενδεχόμενο.
Για να αποκτήσω και μία δεύτερη γνώμη μιλάω με τον Owen Jones, τον 27χρονο νεαρό συγγραφέα του μπεστ σέλερ βιβλίου πολιτικής του 2011, «Η αποδαιμονοποίηση της εργατικής τάξης». Τον πέτυχα στο τρένο προς Brighton όπου θα μίλαγε σε ένα συνέδριο Συνδικάτων. «Δεν πρόκειται να γίνει μια αιματηρή επανάσταση στη Βρετανία, αλλά υπάρχει η ελπίδα για μια κοινωνία από εργαζόμενους που θα κυβερνά για τους εργαζόμενους», υποστηρίζει.
Πράγματι, λέει, στη δεκαετία του 1860 ο ύστερος Marx οραματίστηκε μια τέτοια μετα-καπιταλιστική κοινωνία που θα κερδιζόταν με τρόπο διαφορετικό από τη βίαιη επανάσταση. «Ερεύνησε τη δυνατότητα της επέκτασης του δικαιώματος ψήφου αλλά και άλλων ειρηνικών μέσων για την επίτευξη της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Σήμερα, ούτε καν η τροτσκιστική αριστερά διαλαλεί την ένοπλη επανάσταση. Η ριζοσπαστική αριστερά θα πρόσθετε ότι η ρήξη με τον καπιταλισμό θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με τη προώθηση της δημοκρατίας και της οργάνωσης των εργαζομένων που θα καθιέρωναν και θα διατηρούσαν μία δίκαιη κοινωνία ενάντια στις δυνάμεις που θα επιθυμούσαν να τη καταστρέψουν".
Ο Jones θυμάται τον πατέρας του, ένα μαχητή της δεκαετίας του 1970, που προσδοκούσε σε μία κυβέρνηση Εργατικών με την παράλληλη οργάνωση του λαού ο οποίος και θα επέβλεπε της κυβέρνηση. «Νομίζω ότι αυτό είναι το μοντέλο», μας λέει. Πόσο δεν ταιριάζει αυτή η σκέψη στο Νέο Εργατικό Κόμμα. Λίγο μετά τη συνάντηση μας ο Jones μου στέλνει μήνυμα στο κινητό για να μου διευκρινίσει ότι δεν είναι τροτσκιστής ή βίαιος επαναστάτης: αντίθετα, θέλει μια κυβέρνηση των Εργατικών που θα επιδιώξει να εφαρμόσει ένα ριζοσπαστικό πολιτικό πρόγραμμα. Ας αφήσουμε ένα νεαρό να έχει όνειρα.
Αυτό που είναι εντυπωσιακό αναφορικά με τη λογοτεχνική επιτυχία του Jones είναι ότι προώθησε την αναβίωση του ενδιαφέροντος για τη θεωρία της πάλης των τάξεων, το θεμέλιο λίθο του Μαρξ και του Ένγκελς για την ανάλυση της βιομηχανικής κοινωνίας. «Αν το είχα γράψει πριν από τέσσερα χρόνια θα είχε απορριφθεί ως ιδεολόγημα της μαρξιστικής θεωρίας του 1960», λέει ο Jones. «Αλλά η θεωρία του ταξικού διαχωρισμού είναι μία πραγματικότητα διότι η οικονομική κρίση δεν επηρεάζει τους ανθρώπους το ίδιο και η στάση του κυβερνητικού συνασπισμού ότι “είμαστε όλοι μαζί σε αυτό” είναι προσβλητική και γελοία. Είναι αδύνατο να υποστηρίζουν τώρα αυτό που έλεγαν τη δεκαετία του 1990, ότι δηλαδή ανήκουμε όλοι στη μεσαία τάξη. Οι μεταρρυθμίσεις αυτής της κυβέρνησης έχουν ταξικό χαρακτήρα. Για παράδειγμα, οι αυξήσεις του ΦΠΑ επηρεάζουν δυσανάλογα τους εργαζόμενους».
«Πρόκειται για ένα ολοκληρωτικό ταξικό πόλεμο», μας λέει. «Ο κόσμος της εργατικής τάξης θα είναι σε χειρότερη θέση το 2016 από ό, τι ήταν στην αρχή του αιώνα. Αλλά κατηγορείσαι ότι είσαι ταξικός επαναστάτης αν μιλήσεις για το 30% του πληθυσμού που υποφέρει από αυτές τις τακτικές".
"Μαρξισμός και Apple"
Αυτό ταιριάζει με κάτι που μου είπε ο Ρανσιέρ. Ο καθηγητής υποστήριξε ότι «ένα στοιχείο για τη μαρξιστική σκέψη που παραμένει αμετάβλητο είναι η θεωρία της ταξικής πάλης. Η εξαφάνιση των εργοστασίων μας, δηλαδή η αποβιομηχανοποίηση της χώρας μας και η εξωτερική ανάθεση των εργασιών σε βιομηχανίες σε χώρες όπου η εργασία κοστίζει λιγότερο και είναι πιο υπάκουη, τι άλλο μπορεί να είναι παρά από μια επιθετική πράξη της αστικής τάξης στα πλαίσια της ταξικής πάλης;».
Ο μαρξισμός έχει και κάτι άλλο να μας διδάξει -εκτός από την ανάλυση της ταξικής πάλης- στον αγώνα που δίνει ο καθένας από εμάς για να επιβιώσει στην οικονομική ύφεση. Αναφέρομαι στην ανάλυση της οικονομικής κρίσης. Στο εκπληκτικό νέο βιβλίο του «Λιγότερο από το τίποτα: ο Χέγκελ και η Σκιά του διαλεκτικού υλισμού», ο Slavoj Zizek προσπαθεί να εφαρμόσει τη μαρξιστική σκέψη πάνω στην οικονομική κρίση που μας μαστίζει αυτό τον καιρό. Ο Ζίζεκ θεωρεί ότι ο θεμελιώδης ταξικός ανταγωνισμός είναι μετέωρος μεταξύ της «αξία χρήσης» και της «ανταλλακτικής αξίας».
Ποια είναι η διαφορά μεταξύ των δύο; Κάθε εμπόρευμα έχει αξία χρήσης, εξηγεί ο ίδιος, μετράται με τη χρησιμότητά του στην ικανοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών. Η ανταλλακτική αξία ενός εμπορεύματος, αντίθετα, μετράται από το ποσό της εργασίας που καταβάλλεται για να παραχθεί. Υπό το σημερινό καπιταλισμό, ο Ζίζεκ υποστηρίζει, η ανταλλακτική αξία γίνεται αυτόνομη. «Μετατρέπεται σε φάντασμα του αυτοπροωθούμενα κεφαλαίου, το οποίο χρησιμοποιεί τις παραγωγικές δυνατότητες και τις ανάγκες των πραγματικών ανθρώπων μόνο ως προσωρινές και μιας χρήσης. Ο Μαρξ συνέλαβε την έννοια της οικονομικής κρίσης ως μία κερδοσκοπική τρέλα που δεν μπορεί να συνεχιστεί επ 'αόριστον και εκρήγνυται σε ακόμη πιο σοβαρές κρίσεις. Η ουσία της ερμηνείας της κρίσης για τον Μαρξ είναι η διαφορά μεταξύ της χρήσης και της ανταλλακτικής αξίας: η λογική της ανταλλακτικής αξίας ακολουθεί τη δική της πορεία, χωρίς να λαμβάνει υπόψη της τις πραγματικές ανάγκες των πραγματικών ανθρώπων».
Σε μια τέτοια δύσκολη στιγμή, ποιος θεωρητικός μπορεί να είναι καταλληλότερος, αν όχι ο Καρλ Μαρξ; Και όμως η επαναφορά του ενδιαφέροντος για τον μαρξισμό για συνεπάγεται για κάποιους την ανάγκη να υπάρξει μία απολογία για το σταλινικό ολοκληρωτισμό. Ο Alan Johnson, καθηγητής δημοκρατικής θεωρίας και πρακτικής στο Edge Hill University του Lancashire, έγραψε στο περιοδικό World Affairs: «Μια κοσμοθεωρία, που οφείλεται για τεράστιο πόνο και δυστυχία, και ευθύνεται για περισσότερους θανάτους απ’ ό, τι ο φασισμός και ο ναζισμός, επιστρέφει. Μια νέα μορφή ολοκληρωτικής αριστεράς που χαίρει στήριξης από διάσημους διανοούμενους φλερτάρει με την πολιτική εξουσία.
«Ο Νέος Κομμουνισμός έχει αποκτήσει βαρύτητα, όχι για όσα έχει να προσφέρει ακαδημαϊκά αλλά γιατί μπορεί και επηρεάζει μεγάλα στρώματα νεαρών Ευρωπαίων στο πλαίσιο μιας εξαντλημένης σοσιαλδημοκρατίας, λιτότητας και καταπονημένης πνευματικής καλλιέργειας», γράφει ο Johnson. «Όσο δελεαστικό και αν είναι, δεν μπορούμε απλά να προσπεράσουμε αυτό το φαινόμενο».
Αυτός είναι ο πραγματικός φόβος: ότι αυτοί οι ενοχλητικοί παλιοί αριστεροί όπως οι Ζίζεκ, Μπαντιού, Ρανσιέρ και Eagleton θα διαφθείρουν τα μυαλά της αθώας νεολαίας. Αλλά το να διαβάζεις τη κριτική του καπιταλισμού των Μαρξ και Ένγκελς σημαίνει ότι μπορεί να συμβάλεις σε μία κοσμοθεωρία που ευθύνεται για περισσότερους θανάτους από όσους ευθύνονται οι Ναζί; Σίγουρα δεν υπάρχει καμία απευθείας γραμμή που να σε οδηγεί από το διάβασμα του Κομμουνιστικού Μανιφέστου στα γκουλάγκ, ούτε υπάρχει κάποιος λόγος οι νέοι αριστεροί να υιοθετούν άκριτα τις θέσεις του Μπαντιού. Στην εισαγωγή μιας νέας έκδοσης του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, ο καθηγητής Eric Hobsbawm υπογραμμίζει ότι ο Μαρξ είχε δίκιο που υποστήριζε ότι οι «αντιφάσεις ενός συστήματος αγοράς που βασίζεται σε μία και μοναδική κοινωνική ανθρώπινη σχέση, εκείνη της στυγνής εκμετάλλευσης, της “πληρωμής τοις μετρητοίς”, της εκμετάλλευσης και της ατελείωτης συσσώρευσης δεν μπορεί παρά να ξεπεραστεί: κάποια στιγμή, μετά από μια σειρά μετασχηματισμών και αναδιαρθρώσεων που θα προωθήσουν την κατάρρευση αυτού του αποσταθεροποιητικό συστήματος, θα οδηγηθούμε σε μια κατάσταση που δεν θα μπορεί πλέον να χαρακτηρίζεται ως καπιταλισμός».
Έτσι οραματίζονται τη μετα-καπιταλιστική κοινωνία οι μαρξιστές. Αλλά πώς θα ήταν πραγματικά; «Είναι εξαιρετικά απίθανο μια τέτοια μετα-καπιταλιστική κοινωνία να ανταποκρινόταν στα παραδοσιακά πρότυπα του σοσιαλισμού και ακόμη λιγότερο στον υπαρκτό σοσιαλισμό της σοβιετικής εποχής», υποστηρίζει ο Hobsbawm, προσθέτοντας ότι, ωστόσο, θα πρέπει απαραίτητα να υπάρξει μια μετατόπιση παγκόσμια κλίμακα από την ατομική ιδιοποίηση σε μία κοινωνική διαχείριση. «Ποιες μορφές μπορεί να πάρει και σε ποιο βαθμό θα ενσωματωθούν οι ανθρωπιστικές αξίες του κομμουνισμού των Μαρξ και Ένγκελς, αυτό θα εξαρτηθεί από την πολιτική δράση μέσω του οποίου η αλλαγή θα επέλθει."
Αυτός είναι σίγουρα ο μαρξισμός στην πιο ελευθεριακή εκδοχή του, που υποδηλώνει ότι το μέλλον μας εξαρτάται από μας και την ετοιμότητά μας να αγωνιστούμε. Ή όπως ο Μαρξ και ο Ένγκελς το έθεσαν στο τέλος του Κομμουνιστικού Μανιφέστου: "Ας τρέμουν οι άρχουσες τάξεις μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν τίποτα να χάσουν παρά μόνο τις αλυσίδες τους. Έχουν έναν κόσμο να κερδίσουν."
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου