Η επικαιρότητα του Μαρξ

«Ο εργάτης γίνεται ολοένα και πιο φτωχός, όσο περισσότερο πλούτο παράγει και όσο περισσότερο η παραγωγή του αυξάνει σε έκταση και ισχύ. Όσα περισσότερα εμπορεύματα δημιουργεί ο εργάτης, τόσο περισσότερο γίνεται ο ίδιος ένα φθηνό εμπόρευμα.

 Με την αυξανόμενη αξία του κόσμου των πραγμάτων προχωρά σε ευθεία αναλογία και η υποτίμηση του κόσμου των ανθρώπων. Η εργασία δεν παράγει μόνον εμπορεύματα, παράγει τον ίδιο τον εαυτό της και τον εργάτη ως εμπόρευμα, μάλιστα το κάνει αυτό σε αναλογία με τα εμπορεύματα που γενικότερα παράγει»

 Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα (1844)

Εκατόν τριάντα χρόνια μετά τον Μαρξ, η θέση του αυτή αποδεικνύεται προφητική. Ουδέποτε στην ιστορία της ανθρωπότητας υπήρχε τόσο μεγάλη παραγωγή πλούτου. Και όμως, ουδέποτε άλλοτε οι εργαζόμενοι πληθυσμοί δεν ήταν τόσο φτωχοί. Φτωχοί μισθολογικά, περιουσιακά, περιβαλλοντικά, κοινωνικά, ψυχικά. Ποτέ άλλοτε ο άνθρωπος δεν είχε κυριαρχήσει επιστημονικά και τεχνολογικά τόσο πολύ πάνω στην ύλη και δεν είχε χάσει τόσο πολύ το πνεύμα, την γνώση/αυτογνωσία και την ανθρωπιά του. Αρκεί να σκεφθούμε τις εκφάνσεις της τρέχουσας κρίσης, η οποία εξελίσσεται στη μεγαλύτερη όλων των εποχών : με την τεράστια ανισοκατανομή εισοδήματος και πλούτου, την εξάντληση των φυσικών πόρων και τη καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, τον κοινωνικό κατακερματισμό, την ατομική παθητικοποίηση και περιθωριοποίηση, την αύξηση της εγκληματικότητας, την διάλυση των κοινοτικών, διαπροσωπικών και οικογενειακών σχέσεων, την απαξίωση των ηθικών αρχών και την κατακόρυφη άνοδο των ψυχικών νόσων. Το πόσο επίκαιρος είναι σήμερα ο Μαρξ όσον αφορά την αποτυχία του καπιταλισμού να διαχειριστεί την ανθρώπινη μοίρα μαρτυρούν μερικά απλά γεγονότα όπως : • η πρωτοφανής ανισοκατανομή του πλούτου : το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει το 90% του συνολικού πλούτου, ενώ το φτωχότερο 50% του πληθυσμού κατέχει μόλις το 1% του πλούτου. Ο ένας στους έξι κατοίκους του πλανήτη ‘ζει’ με 1 ευρώ ημερησίως, • η αδιαφορία για την ανθρώπινη ζωή : κάθε χρόνο αφανίζονται σιωπηλά από τις συνέπειες της φτώχειας 8 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο, δηλαδή χάνονται περισσότεροι από τα 6 εκατομμύρια ψυχές που κόστισε το Ολοκαύτωμα για το οποίο ακόμη γυρίζονται ταινίες και γράφονται βιβλία διεθνώς χωρίς να λέγεται τίποτα για την τρέχουσα μαζική ανθρωποθυσία, • η καταστροφή του πλανήτη : με κεντρικό άξονα την ελλιπή αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και υπερθέρμανσης που κάνει τους επιστήμονες να μιλούν με όρους Αποκάλυψης για την ίδια την ανθρώπινη ζωή στον τρέχοντα αιώνα, • η ψυχική εξαθλίωση : με πολλαπλές εκφάνσεις όπως οι φοβίες, το εργασιακό άγχος, ο ανταγωνισμός, η εχθροπάθεια, ο αντιερωτισμός, ο εθισμός σε ναρκωτικές ουσίες, η βία και η εγκληματικότητα, το πλήθος των ψυχοσωματικών ασθενειών και, φυσικά, η καλπάζουσα μάστιγα της κατάθλιψης η οποία το 2020 θα αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη αιτία θανάτου σε όλο τον κόσμο. Μέχρι πρόσφατα, ο εντοιχισμένος στην κατανάλωση άνθρωπος δεν μπορούσε να διακρίνει πέρα από την οθόνη της τηλεόρασης και του Η/Υ τη μοναξιά και την αλλοτρίωσή του. Τώρα που του στερούν ένα-ένα τα διάφορα καλούδια και αντιμετωπίζει το φάσμα της απόλυτης εξαθλίωσης και επιβίωσης, έχει πάλι μία ελπίδα να αντιδράσει συλλογικά και να πάρει τη ζωή στα χέρια του. Στην προσπάθεια αυτή ο Μαρξ είναι πολύτιμος οδηγός. Γι’ αυτό και οι υπερασπιστές της καθεστηκυίας τάξης σπεύδουν να τον στιγματίσουν με κάθε τρόπο και να τον πετάξουν στα αζήτητα σαν ξεπερασμένο. Τι ακριβώς, όμως, του καταλογίζουν εκτός από το ότι οι προβλέψεις του δεν επαληθεύτηκαν λόγω της κατάρρευσης του ‘υπαρκτού σοσιαλισμού’ ; Και πως τα καταφέρνουν να γίνουν πειστικοί ; Δεν θα αναφερθούμε στις θεωρίες του Μαρξ και την αμφισβήτησή τους, όχι γιατί δεν έχει χυθεί πολύ μελάνι στο μέτωπο αυτό, αλλά γιατί δεν πρόκειται για το προνομιακό πεδίο μιας ‘αποτελεσματικής’ ιδεολογικής ακύρωσης του Μαρξ. Ο πλέον αποτελεσματικός τομέας για την πλαγιοκόπησή του είναι η αναζήτηση της ασυνέπειας που ενδεχομένως επέδειξε μεταξύ θεωρίας και πράξης σε ορισμένες απλές στάσεις της ζωής του, καθώς και η αμφισβήτηση της ηθικής ακεραιότητας του χαρακτήρα του. Με τα δύο κείμενα που ακολουθούν, καταπιανόμαστε με την κατηγορία που αποδίδεται στον Μαρξ περί ρατσισμού, βιαιότητας, επιθετικότητας και μισανθρωπισμού δίνοντας την ευκαιρία να ακουσθεί σε όλη του την έκταση ο όποιος αντίλογος και να διατυπωθούν επιχειρηματολογίες εκατέρωθεν. Στο β' και γ' μέρος θα περιοριστώ στα επιχειρήματα που λίγο-πολύ αναπτύχθηκαν στους Διαλόγους (βλ σχόλια σε Β’ και Γ’ μέρος για Σαρτρ) τα οποία εμφάνισαν τον Μαρξ ως ρατσιστή, αντισημίτη και… παλιάνθρωπο. Όπως θα προσπαθήσω να δείξω, η επίθεση κατά των ιδεών του Μαρξ γίνεται αφαιρετικά με επιλογές αποσπασμάτων εκτός του θεωρητικού και ιστορικού πλαισίου αναφοράς τους, με χτυπήματα κάτω από τη μέση, ή σωστότερα σπιλώνοντας το ίδιο του το πρόσωπο, τον χαρακτήρα, την συμπεριφορά. Χωρίς να πιστεύουμε, φυσικά, ότι ο Μαρξ ήταν κανένας άγιος και χωρίς προσωπικά προβλήματα άνθρωπος, αξίζει ωστόσο να δούμε την συνέπεια και συνοχή του κατηγορητηρίου που του απευθύνει η σύγχρονη ‘ανθρωπιστική ευαισθησία’. Τρία είναι τα βασικά στοιχεία που προβάλλονται από τους επικριτές του Μαρξ ως τεκμήρια του ρατσισμού και αντισημιτισμού του : το πρώτο του δοκίμιο του 1843 «σχετικά με το εβραϊκό ζήτημα», ένα άρθρο του στη New York Tribune to 1856 και, τέλος, μία επιστολή του προς τον Ένγκελς το 1862 όπου χαρακτηρίζει τον Λασάλ ιουδαίο-νέγρο. Ας τα εξετάσουμε στη συνέχεια (β' μέρος) ένα προς ένα.

enet